EĞİTİM VE SAĞLIK TURİZMİ AÇISINDAN ÖZBEKİSTAN’DA FIRSATLAR VE ÖNERİLER

Dr. Sadık Badak*  11.11.2019

Bu çalışmada rakamların detaylarına girmeden Özbekistan’ın Eğitim ve Sağlık turizmi vizyonuna katkıda bulunacak ana noktalar ele alınacaktır. Çalışmanın içeriği; Giriş, Eğitim ve Sağlık turizminde Dünya’da genel durum, Eğitim ve Sağlık turizmi bileşenleri nedir, Eğitim ve Sağlık turizminde Özbekistan için hedeflenecek yurtdışı coğrafya, Özbekistan’da eğitim ve sağlık turizmini geliştirmek için neler yapılabilir? Şeklindedir.

Giriş

Öncelikle vurgulamalıyız ki, turizmin bir ülkede gelişmesi ve bütün yıla yayılması için turizm ürünlerinin çeşitlenmesi gerekir. Özbekistan’da gelişme potansiyeli olan turizm çeşitleri olarak şunları söyleyebiliriz; 1.Ziyaret, İnanç ve Kültür Turizmi, 2.Spor, Eko ve Agro Turizm, 3.Festival, Eğlence, Gastronomi ve Alışveriş Turizmi, 4.Kongre, İş ve Fuar Turizmi, 5.Eğitim, Kültür ve Sanat Turizmi, 6.Sağlık, Termal ve 3. Yaş(Anti Aging) Turizmi.

Sayılan bu turizm türleri çok sayıda alt temalar da barındırır. Örneğin Özbekistan’da “Spor Turizmi” futboldan-atletizme ve at binmeden-bisiklete kadar yaklaşık 15 ayrı dalda gelişme gösterebilir. Gastronomi turizmi ise, bütün turizm çeşitleriyle beraber ayrı ayrı ele alınarak geliştirilmesi gereken dikkate değer ayrı bir konudur.

Eğitim ve Sağlık Turizminde Genel Durum

Hızlı ve yaygın haberleşme ile ulaşım teknolojilerinde son 30 yılda meydana gelen gelişmeler; bireylerin Eğitim ve Sağlık ihtiyaçlarını kendilerince tercih ettikleri ülkelerde alma kolaylığı sağlamıştır. Böylece, soğuk savaş sonrasında devletlerarasında artan işbirliği ve kolaylaşan vize rejimleriyle bazı ülkeler “eğitim ve sağlık hizmetlerinde ihracat” fırsatı elde etmiştir.

 Eğitim turizmi; insanların kendilerini belli bir alanda geliştirmek, yeni şeyler öğrenmek ve kariyer yapmak için başka bir ülkeye gitmeleri ile gerçekleşen bir turizm çeşididir. Turizm literatürünü incelediğimizde eğitim turizminin “belli bir bölgede herhangi bir öğrenme deneyimine katılma amacı olan bir kişinin veya grubun o bölgeye seyahatlerini kapsayan program” şeklinde tanımlandığını da görmekteyiz.

Eğitim ve Sağlık turizmine katılanların diğer turizm türlerine göre gittikleri ülkede daha uzun zaman kalması gerekmektedir. Genel olarak yabancı bir ülkede eğitim birkaç hafta ile 300 hafta arasında sürebilmektedir. Yabancı bir ülkede sağlık kurumlarına başvurmak ve tedavi görmek de haftalarca devam edebilmekte o ülkeye birçok defa seyahat etmeyi gerektirmektedir. Özellikle Sağlık için başka ülkeye gidenlere yardımcı olmak amacıyla yakınları da seyahate katılmaktadır. Yabancı ülkede uzun dönem eğitime gidenlerin ise aile yakınları ziyarete gelmekte ve bazen konut satın almak yoluyla ülkeye yatırım da sağlamaktadır.

Her turizm çeşidinde temaya uygun binalar-tesisler, alt ve üst yapılara ihtiyaç olduğu gibi, eğitim turizmi için de yeterli konfora sahip okul ve üniversite tesislerine, bilim dallarında nitelikli öğrenci yetiştiren öğretmen ve bilim adamlarına ihtiyaç vardır. Sağlık turizmi için de iyi sağlık tesisi, başarılı doktor ve tedavi ile iyi işleyen yönetim sisteme ihtiyaç vardır. Ayrıca öğrencinin ve hastanın; istediği eğitim ve tedavi konusu ile ulaşım, konaklama ve yeme-içme gibi hayatını devam ettirme konularında, gitmeyi düşündüğü ülkenin bilgilerine kolay erişmesi gerekir.

Son yıllardaki boyutu ile eğitim turizmi; uygulamalı eğitim, teorik eğitim, öğrenci ve öğretim elemanı değişimi (ERASMUS-FARABİ gibi) mesleğini veya kendini geliştirme gibi öğrenim ve eğitim faaliyetlerini kapsamaktadır. İnsanlar diğer ülkelere kolej eğitimi veya üniversitelerde lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi almak için, kimileri dil okullarında eğitim almak için, kimileri ise “staj” programlarına katılmak için giderler. İşverenler, meslek insanları veya personeller kendi konularında yeni gelişmeleri öğrenmek için hazırlanan eğitim programlarına katılırlar. Ayrıca büyük şehirlerde yoğun trafik baskısıyla yaşayanlar, şirket merkezlerinde plazalarda yoğun stres altında çalışanlar tatillerinde doğa içinde dinlenmek amacıyla çeşitli konularda düzenlenen kurslara katılarak eğitim turizmini geliştirmektedir. Yaşam boyu öğrenme, orta yaş üstü birçok turist için temel bir motivasyon faktörüdür. Günümüzde eğitim turizmine katılanlar daha eğitimli olma, daha akademik fikirlere sahip olma, çevre ve kültürler hakkında daha yerel bilgileri edinme arzusundalar. Eğitim seyahatinde öğrenmenin gerçekleşmesi için, turistin günlük hayat deneyimlerinden daha farklı bilgilerle ve tecrübelerle karşılaşması gerekir. Eğitim turizmi, bireyin kendini keşfetme kurslarından, resmi, akademik kredili eğitimlere kadar geniş yelpazeye sahiptir. Uluslararası düzeyde öğrenme, öğrenciye; açıklık, hoşgörü ve saygı, kendine, başkalarına ve çevreye karşı sorumluluk duygusu da kazandırmaktadır. Bu tanımlardan yola çıkarak eğitim turizmini; 1.Örgün (okulda) Eğitim, 2.Yaygın (yetişkin) Eğitim turizmi olarak iki alt başlığa taşıyabiliriz.

Örgün (Okul) Eğitim Turizmi; Kolej, Üniversite lisans, yüksek lisans, doktora ve bilimsel araştırmalardan oluşurken,

Yaygın Eğitim Turizmi; Mesleki ve bireysel gelişim eğitimleri (kursları) ile yerel yemekler-tatlılar yapma, halı-kilim dokuma, seramik ve yerel hediyelik eşyalar üretme, yerel müzik ve resim eğitimi, sebze yetiştirme gibi, el işi kültür ve sanat kurslarından oluşur.

Eğitim turizmi, bazı turizm çeşitleri gibi mevsimsel risklerden etkilenmez. Kolej ve üniversite için gelenler katıldığı okulun bulunduğu şehirde uzun süre kalacağından yerel halka büyük katkı sağlar, esnafın satışlarını olumlu etkiler, öğrenciler ev ve pansiyon kiralama yolu ile ev sahiplerinin ekonomilerine ve genel ekonomik refahın artmasına katkıda bulunur. Ayrıca, Eğitim almaya gelmiş kişilerin aile, akraba ve arkadaşları ziyarete gelerek ayrı bir turizm faaliyetini gerçekleştirirler. Eğitim turizmi aynı zamanda insanlar arasında kültürel farkındalık yaratarak, insanların farklı yörelerden farklı kültürler ve karakterler tanımasına fırsat yaratır. Doğan kültürel etkileşimle toplumlar arasında sonradan yerleştirilen “çeşitli düşmanlıkların” azalmasına vesile olur. Eğitim turizmi ülkelerin ekonomisine de önemli katkılar sağlar. Örnek; KKTC ekonomisinin yaklaşık olarak %40’ı 6 üniversite ile gerçekleşen eğitim turizminden beslenmektedir.

Son otuz yılda, okul gruplarına, kolej veya üniversite öğrencilerine eğitim turizmi paketleri sunan tur operatörlerinin ve seyahat acentelerinin çoğalmasına tanık olmaktayız. Eş zamanlı olarak, yaşam boyu öğrenmedeki yükseliş ve artan 3. Yaş grubundan harcanabilir geliri olan sağlıklı emekliler de birçok ülkede eğitim turizmini yaygınlaştırmaktadır. Bunlara bağlı olarak, Eğitim Turizmi ve Sağlık Turizmi konularında uluslararası turizm fuarlarının çoğalmakta olduğu da gözlenmektedir. Önde gelen ülkelere göre eğitim turizmi hakkında bazı rakamlar aşağıdaki tablolarda görülmektedir.

UNESCO raporlarına göre kendi ülkesi dışında, başka ülkede kolej ve üniversite eğitimi için bulunan 4.1 milyon kişi bulunuyor. Kayda girmeyen yüksek lisans ve doktora araştırmacıları ile istatistiklerine ulaşılamayan ülkelerde bulunanlarla beraber yılda beş milyon kişinin “eğitim turizmi”ne katıldığını söyleyebiliriz.  (1)

Eğitim için en çok tercih edilen ilk on ülke sırasıyla; Amerika, İngiltere, Fransa, Avustralya, Almanya, Rusya, Japonya, Kanada, Çin, İtalya, Türkiye,

Yurtdışına en fazla öğrenci gönderen ilk on ülke ise; Çin, Hindistan, Güney Kore, Almanya, Suudi Arabistan, Fransa, Amerika, Malezya, Vietnam, İran, Türkiye,

Özbekistan’a gelince: 2017/2018 öğretim yılında Özbekistan’a gelen yabancı uyruklu öğrenci sayısı 1.320 iken 2018/2019 öğretim yılında bu sayı 2.685’e yükselmiştir. Özbekistan’a en fazla öğrenci gönderen ülkeler sırasıyla; Türkmenistan, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Belarus, Moldova, Tacikistan, Ukrayna, Azerbaycan, Ermenistan’dır.

Buna karşılık başka ülkelere lisans ve yüksek lisans eğitimleri için giden 3.820 Özbekistan vatandaşı bulunmaktadır.

Özbekistan’dan yurtdışına öğrenci götürme hizmetleri veren beş seyahat acentesi olmasına karşılık, yurtdışından Özbekistan’a öğrenci getirmek için çalışan bir acente bulunmamaktadır. Burada bir hizmet açığı vardır (Turizm Geliştirme Devlet Komitesi Rp, 2019). (2)

Sağlık turizmi ise, kişilerin sağlık hizmeti almak için farklı ülkelere tedavi amacıyla yaptığı seyahatlerine denir. Dünya Turizm Örgütü’ne (2013) göre sağlık turizmi; kaplıca veya diğer sağlık merkezlerine seyahat eden kişinin fiziksel iyilik halini geliştirmek amacıyla yapılan ziyaretlerdir. Diğer bir tanımda ise sağlık turizmi, sağlığın güçlendirilmesi veya idame ettirilmesi için ortaya çıkan ve tatili de kapsayan konaklamalar, seyahatler ve organizasyonlardan meydana gelen olay ve ilişkilerin bütünü olarak ifade edilmektedir (Gençay, 2007: 172).(3)

Sağlık turizmi pazarı, dünya turizm endüstrisi içerisinde en yüksek büyüme oranına sahiptir (Taleghani, Chirani ve Shaabani, 2011).(4) Genellikle Estetik cerrahi operasyonlar, organ nakli, diş tedavisi, fizik tedavi, rehabilitasyon gibi ihtiyaçları olanlar uluslararası sağlık kuruluşlarının hizmetlerini kullanan insanlardır. Asya, Afrika ve Doğu Avrupa‘da 30‘dan fazla ülke sağlık turizmi alanında aktif olarak faaliyet göstermektedir. Dünya geneline baktığımızda sağlık turizmi açısından öne çıkan ülkelerin başında Hindistan, Tayland, Singapur, ABD, Malezya, Almanya, Meksika, Güney Afrika, Brezilya, Kosta Rika ve Türkiye gelmektedir (Ünal ve Demirel, 2011, s.107)(5). Sağlık turisti akışı genellikle Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Batı Avrupa ülkelerinden Türkiye, Asya ve Latin Amerika ülkelerine doğru olmaktadır (Hopkins, Labonté, Runnels ve Packer, 2010)(6).

Medikal turizm pazarında talep, Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Ortadoğu olarak üç bölgede yoğunlaşırken, Avrupalı sağlık turizmi ziyaretçilerin favori ülkeleri Hindistan, Malezya ve Tayland’dır. Malezya İslami referansı nedeniyle Ortadoğu pazarına hakimdir. Singapur, Japon pazarının öncelikle tercih ettiği ülkedir. Küba, Orta Amerika pazarına yönelmiştir. Ürdün 1970’lerden bu yana Ortadoğu ve Asya sağlık endüstrisinde bölgenin popüler ülkesi konumundadır (Türkiye Sağlık Vakfı, 2010:47).(7) Türkiye’de medikal turizmde; göz ve diş ameliyatları, tüp bebek uygulamaları, estetik ve plastik operasyonlar, kalp ve damar hastalıkları sağlık turizminde en çok tercih edilen tedavilerdir.

Termal turizm açısından ise Avrupa ülkelerinden Almanya, Avusturya ve Macaristan önemli konumdadır. Almanya, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’da gelişmiş tedavi edici kaplıca merkezleri vardır. Ayrıca, Fransa, İspanya, ve İtalya’da termal tesisler ile Rusya’da çok sayıda kür merkezi bulunmaktadır.

2018/2019 yılında sağlık turizmi için yurtdışından Özbekistan’a gelen hasta sayısı 54.000 kişi civarındadır. Özbekistan’a gelen hastalar en çok; Diş tedavisi, Astım, Romatizma, Akciğer-Kalp ve genel tedaviler talep etmektedir. Özbekistan’a hasta getirmek için çalışan bir seyahat acentesi olmamasına karşılık, yurtdışına hasta götüren on acente hizmet vermektedir ( Özbekistan Turizm Geliştirme Devlet Komitesi Rp, 2019)(8).

Sağlık turizmi, sağlık ve turizm gibi iki farklı sektörü birbirine bağlayan ve hizmet sunumuyla gerçekleşen ekonomik bir faaliyettir.  Sağlık hizmetlerinin hayati özelliği nedeniyle sağlık turizmine katılanlar yüksek miktarda harcama yapmaktadır.

Sağlık sektöründe genel olarak 3 çeşit turizmden bahsetmek mümkündür:

-Medikal Turizm: Uluslararası hastaların tedavi ve rehabilitasyon amaçlı sağlık kurumlarından hizmet alması şeklinde olan sağlık turizmi çeşidi.

Termal Turizm ve Medikal SPA: Kaplıca suları, otelcilik ve senatoryum hizmetleriyle birlikte medikal masaj, peloid gibi bazı tamamlayıcı tıp uygulamalarının yapıldığı sağlık turizmi.

Emekli ve yaşlı Turizmi: Emeklilerin sağlıklı yaşama, yaşlı ve engellilerin bakım, rehabilitasyon ve medikal tedavilerinin bir arada olduğu sağlık turizmi türüdür.

Medikal turizme katılacak tesislerin hastaya güven vermesi bakımından,  JCI akreditasyon kurumundan sertifika alması çok önem taşımaktadır. JCI, (Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations) (JCAHO) kurumunun, uluslararası akreditasyon hizmetleri için oluşturulmuş kar amacı gütmeyen bir birimidir.

JCI  Hastane Akreditasyonu  Nedir?

JCI akreditasyonu, küresel sağlık hizmetleri bakımından altın standart şeklinde ifade edilir. JCI sağlık akreditasyonu, sağlık kurumlarının kalite sistemlerinin toplam kalite yönetimi ilkeleri esas alınarak meydana getirilmiştir. JCI, sağlık tesisini incelemekte ve kuruluşunun ISO 9001 kalite güvence ağını bu model kapsamında geliştirmesini amaçlamaktadır.

Özbekistan’da Eğitim ve Sağlık Turizmini Geliştirecek Kültür ve Ortam

Eğitim Turizmi ve Sağlık turizminde çalışacak ülke ve toplumlarda bu hizmetlerin kültürel geçmişlerinin bulunması önemli bir avantajdır. Özbekistan ve Özbek halkı eski dönemlerinde çağdaş bilimin ve sağlık hizmetlerinin çok gelişmiş olduğu bir coğrafyanın mirasçısıdır. Bu coğrafyada yaşayan ve çalıştıkları bilim dallarında o zamanlar dünyanın en iyileri olan isimleri aşağıda anmak isterim.

BU COĞRAFYADA YAŞAMIŞ OLAN BAZI SAYGIDEĞER BİLİM ADAMLARINI VE ÇALIŞTIKLARI BİLİM DALLARINI HATIRLAMALIYIZ

1.HAREZMİ 780- 850 Cebir, Matematik, Astronomi, Coğrafya,
2.FERGANİ 797- 860 Yıldızlar, Gökbilimleri, Astronomi
3.El-BUHARİ 810 -870 Hadis ve Din İlimleri
4.El-TERMİZİ 824- 892 Hadis ve Din İlimler
5.FARABİ 870- 950 Siyaset, Kamu ve Toplum yönetimi, Felsefe
6.El-MATURİDİ 870-944 Din İlimleri, Sosyoloji ve Felsefe
7.El-BİRUNİ 973-1040 Astronomi, Mineroloji, Fizik, Kimya, Matematik, Siyaset, Felsefe, Etnoğrafi, Coğrafya, Tarih
8.İbn-i Sina 980-1037 Mantık, Matematik, Fizik, Metafizik
9.EMİR TİMUR 1336-1405 Siyaset, Kamu Yönetimi, Tarih, Felsefe
10.ULUĞBEY 1394-1449 Astronomi, Matematik, Tarih, Devlet ve Savaş Yönetimi

 

TIP VE SAĞLIK BİLİMLERİNİ GELİŞTİREN BİLİM ADAMLARI

1.İBN-İ SİNA980-1037Tıp Kanunları, Cerrahi

2.El-BİRUNİ973- 1040Tıp Bilimi, Farmakoloji

Bilim dallarında kendi çağlarını etkileyen bu değerli insanlar, yaşadıkları yüzyılda binlerce bilim adamının arasından yetişerek yeni metotlar, yeni teorilerle insanlığa hizmet etmişlerdir. Harezmi’nin algoritması, İbn-i Sina’nın tıp kanunları, Buhari’nin hadis aktarımları bugün de bilim ve yönetim dünyasında medikal uygulamalarda ve IT teknolojilerinde, insan ve toplum hayatına değer katmaktadır. O yıllarda bu insanlardan ilim öğrenmek amacıyla çok sayıda takipçinin çevre ülkelerden Harezm, Buhara, Semerkant ve Taşkent bölgelerine gelerek bir anlamda eğitim turizmini oluşturdukları söylenebilir.

Eğitim ve Sağlık Turizminde Tesisler, Altyapı ve Diğer Bileşenler;

Yabancı uyruklu öğrencilerin kabul edileceği kolejler, üniversiteler ve diğer eğitim tesisleri, Eğitim Turizminin önemli altyapılarını oluşturur. Eğitim turizminin en önemli bileşeni öğretim üyesi ve öğretmenlerdir. Yabancı öğrencinin o ülkeyi tercih etmesinin en önemli nedeni, yüksek nitelikli öğretim üyelerinden ders almaktır. Modern bir öğrenim programı ve sistemin etkin yönetilmesi de diğer tercih nedenlerindendir.

Sağlık turizminde modern hastaneler, ameliyat birimleri ile branşlarında ün salmış cerrahlar ve doktorlar en önemli hasta çekim sebepleri arasındadır. Lisan bilen yardımcı doktorlar ve hastabakıcılar da sağlık turizminin önemli bileşenlerindendir. Etkin hastane yönetimi ile uygun maliyetli tedavi bir diğer tercih sebebidir. Son yıllarda Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Rusya’dan Kalp ve böbrek ameliyatları, üst solunum yolu ve estetik ameliyatlar ile saç ekim konularında Türkiye’ye yönelen geniş talebin en önemli nedeni başarılı tıbbi uygulamalar ve uygun fiyatlardır.

Hedef  Pazarlar ve Yurtdışından Özbekistan’a Ulaşım

Eğitim ve Sağlık Turizminde “ülkeye kolay ulaşım” önemli bir tercih nedeni olarak görülmektedir. Özbekistan, sınır komşularından karayoluyla gelecek öğrenci ve hasta potansiyeline sahiptir. Ayrıca uçakla dört saati geçmeyen coğrafya bir ülke için eğitim ve sağlık turizminde ana pazar olarak görülmelidir. Uzun eğitim süreci ve tedavi sonrası süreçler göz önüne alındığında öğrenci ve hasta öncelikle uçakla 3-4 saati geçmeyen şehirleri tercih etmektedir. Uçakla dört saati geçen coğrafyadan öğrenci ve hasta almak için özel tanıtımlara ve ulaşım çalışmalarına ihtiyaç duyulacaktır. Örneğin; Şu anda Filipinler, Endonezya, Malezya, Singapur gibi Güney Doğu Asya ülkelerinden Avrupa’ya uçan havayolları Dubai’yi transit havaalanı olarak kullanmaktadır. Güney Doğu Asya ve Avrupa arasında uçarken, transit bir havaalanı olan Taşkent, Dubai’den 2,340 Km ve 850 Km daha kısadır. Bu, bir ila üç saatten az süren uçuş anlamına gelir. Havayolları ve yolcular için ortalama iki saatlik kısa uçuş, operasyonel maliyetler, alternatif kazançlar ve sağlık açısından daha avantajlıdır.

Hong-Kong,Tşknt, Paris 10.884 Km Daha Kısa-1.938 Km
Hong-Kong, Dub, Paris 12.822 Km
Shng-Tşknt-Paris 10.960 Km Daha kısa-2.340 Km
Shng-Dub-Paris 13.300 Km
KUL-Tsknt-Paris 11.556 Km Daha kısa-   850 Km
KUL-Dub-Paris 12.407 Km

(Özbekistan’ı Bölgesel -Orta Asya- Turistik Hab’a Dönüştürme Analizi, 2018). (9)

Doğu Asya ve Güney Doğu Asya ile Avrupa arasında gerçekleşen uçuşlarda kısalık ve transit havaalanı bakımından Taşkent’in alternatifleri İstanbul ve Alma Ata şehirleridir.

Eğitim ve Sağlık Turizminde Konaklama ve Diğer Yaşam İhtiyaçları

Eğitim ve Sağlık turizminde en önemli diğer altyapı konaklama ile ülkede kalınan süre boyunca kütüphane, alışveriş, eğlence ve genel yaşam alanları ile ilaç ve medikal tedavi ürünleri gibi diğer ihtiyaçlarına erişimde kolaylık yaşamasıdır. Öğrenci ve hasta otel ve benzeri yerden ziyade ev ortamında konaklamayı tercih etmektedir. Mobilyalı kiraya verilen küçük evler ve aile yanı konaklama sistemi batı ülkelerinde özellikle eğitim turizminde yaygınlıkla benimsenmiştir.

SONUÇ

Dünya turizm endüstrisinde ve turizm çeşitlerinde mevcut durum, bu alanlarda yükselen uluslararası ihtiyaçlar ve talep, Orta Asya’da Özbekistan’ın iç ve dış imkanları ve potansiyeli eğitim ve sağlık turizminde gelişmeye uygun görünmektedir.  Bu değerlendirmeler ışığında Özbekistan’da Eğitim ve Sağlık turizminin geliştirilmesi yönünde aşağıdaki hususların önemine dikkat çekmek isterim;

Yararlanılan Kaynaklar

  1. UNESCO Raporları.
  2. Özbekistan Turizm Geliştirme Devlet Komitesi Raporu 2019
  3. GENCAY, C., (2007). Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Turizm Sektörü. Sağlık Turizmi İçinde (172-180). M. Bulu ve İ.H.Eraslan (Ed.). İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınevi. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/6600894-
  4. Taleghani, M., Chirani, E., Shaabani, A. (2011), ―Health tourism, tourist satisfaction and motivation‖, Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, 3 (4), 546-556 https://www.researchgate.net/publication/312495685_Saglik_Turizminin_Surdurulebilirlik_Kriterleri_Acisindan_Incelenmesi
  5. Ünal, A ve Demirel, G. (2011). Sağlık Turizmi İşletmelerinden Yararlanan Müşterilerin Beklentilerinin Belirlenmesine Yönelik Bolu İlinde Bir Araştırma, Electronic Journal of Vocational Colleges, Aralık, ss:106- 115
  6. HOPKINS, L., LABONTE, R., RUNNELS, V., ve PACKER, C. (2010), “Medical tourism today: What is the state of existing knowledge?”, Journal of Public Health Policy, 31 (2): 185- 198. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/660089
  7. Türkiye Sağlık Vakfı Raporu, 2010:47
  8. Özbekistan Turizm Geliştirme Devlet Komitesi Raporu 2019
  9. Özbekistan’ı Bölgesel -Orta Asya- Turistik Hab’a Dönüştürme Analizi, 2018.